Sông Potomac dài
383 dặm chạy dọc theo biên giới các bang Maryland, Virginia, West Virginia và
thủ đô Washington, D.C.. Trong nội chiến Hoa Kỳ 1861-1865, nó là ranh giới của
hai phe Bắc Nam và đã chứng kiến bao thảm kịch kinh hoàng khi quân đội hai bên
cố vượt qua vượt lại con sông này. Nhưng, điều đáng nói nhất, đó là một con
sông dài và đẹp.
Gần một trăm năm
sau, một cuộc nội chiến tàn bạo nổi ra ở Việt Nam. Sau khi chấm dứt, nó đã đẩy
rất nhiều đứa con của Việt Nam đến con sông này. Có khác, với họ, trên con sông
Potomac hay dọc hai bên bờ của nó, không có thảm kịch. Sông Potomac dài và đẹp.
Giữa thập niên 1990, một nhà văn Việt Nam, Nguyễn Minh Nữu, đến cư ngụ ở vùng Potomac. Nguyễn Minh Nữu là con trai út cụ Phó bảng Nông Sơn Nguyễn Can Mộng (1880 - 1954), một nhà nho, nhà thơ, nhà giáo khả kính. Rời Việt Nam đến vùng Potomac, Nguyễn Minh Nữu mang theo một hành trang tinh thần khá phức tạp, đầy dấu vết của cuộc chiến trên quê nhà, pha lẫn với truyền thống nho gia của gia đình, và một đời sống cá nhân nhiều năng động. Năng động khi là một quân nhân, một du ca, một huynh trưởng Phật tử, một nhà văn, và đặc biệt, một lãng tử. Với một quá khứ như thế, bây giờ, ở một vùng đất hoàn toàn mới lạ, vào cái tuổi trên 40, phải làm lại từ đầu với đầy trở lực, mọi sự không dễ. Không dễ như ngắm cái đẹp của một dòng sông. Tuy nhiên, không bắt đầu bằng sức lao động bình thường như rất nhiều người đồng hương khác, Nguyễn Minh Nữu chọn một con đường khó. Nữu quyết định làm một tờ báo tiếng Việt cho cộng đồng Việt Nam. Một tờ báo sống nhờ quảng cáo thương mại nhưng lại mang nội dung văn nghệ, tên là Tuần báo VĂN NGHỆ. “Khi định cư tại Hoa Kỳ, niềm mơ ước đầu tiên và lớn nhất của mình là được cầm bút trở lại. Không thể sống toàn thời gian bằng ngòi bút như khao khát, nên tôi tìm kiếm việc làm từ ngành báo chí.” (Viết Bên Dòng Potomac, Phần 1). “Khi chưa có khả năng làm về văn học, thì hãy làm văn nghệ trước đã.” (Viết Bên Dòng Potomac, Phần 2). Ngoài Tuần báo VĂN NGHỆ, Nguyễn Minh Nữu còn chủ biên Tạp chí Văn học nghệ thuật VĂN PHONG. Tạp chí xuất bản hàng tháng này ra được 18 số thì đình bản.
Sau khi Tạp chí
VĂN PHONG đình bản, Nguyễn Minh Nữu dồn nhiều thời gian sống đúng theo tâm
nguyện của mình, Nữu sáng tác nhiều và tham dự tích cực vào các sinh hoạt văn
học nghệ thuật của cộng đồng Việt Nam hải ngoại và cả một số sinh hoạt trong
nước. Tác phẩm của Nguyễn Minh Nữu dù được hư cấu dựa trên những tâm tư, suy
nghĩ, kinh nghiệm cá nhân vẫn luôn trang trải hình ảnh một xã hội Việt Nam
trước, trong và sau nội chiến. Trong đó, con người luôn phải tự tìm một lằn
ranh cho nhân ái, tàn bạo, yêu thương, hận thù, hy vọng, tuyệt vọng…
Nguyễn Minh Nữu
sinh ra ở Hà Nội, lên bốn tuổi thì bố mất, sau đó theo mẹ di cư vào Nam, sống ở
Sài Gòn. Năm 18 tuổi, nhập ngũ. Năm 25 tuổi, giải ngũ. Một đời sống trông có vẻ
đơn giản, nhưng, không phải. Chúng ta đọc được những vần thơ nói về những ngày
đầu đời:
Ngày phôi thai trên nôi
Tiếng khóc chưa quen nụ cười
Chọn sóng cuốn xa khơi
Cho vừa đất nước buồn vui
(Lá Xanh Đời)
Để rồi, qua tác
phẩm Nguyễn Minh Nữu, người đọc theo anh gần như bất cứ nơi nào anh đã sống, đã
đi qua. “Những địa danh mà tôi đã từng sống, ghi lại trong lòng tôi biết bao
cảm xúc. Từ nơi sinh ra ở Hà Nội, di cư vào Sài Gòn từ năm bốn tuổi, lớn lên
trong các khu xóm nhỏ ở Sài Gòn như Trương Minh Giảng, Nancy, Bàn Cờ, Long
Kiểng. Khi đi lính ở Ban Mê Thuột, Mỹ Tho, Đà Lạt, Nha Trang, và sau này định
cư tại tiểu bang Virginia, Hoa Kỳ. Tất cả các nơi đã đến, đã sống đều không do
tôi chọn lựa, mà do thời cuộc, do điều động từ trên, và do biến chuyển của dòng
đời đưa đẩy.” (Đất Nhớ Người Thương)
Nguyễn Minh Nữu
rất thương mẹ. Chỉ vài dòng chữ tả cảnh mẹ thắp nhang lên bàn thờ cho bố vào
mỗi sáng sớm, ta cảm nhận được rất nhiều: “Buổi sáng của mẹ tôi bắt đầu
khoảng từ bốn giờ sáng. Bao giờ cũng khởi đầu là kéo cái bếp lò than từ chân
giường ra, bỏ vào vài que củi thông nhỏ, vài ba cục than rồi ra nhà sau hứng
một siêu nước đặt lên. Trong lúc chờ nước sôi, thắp mấy nén hương lên bàn thờ.
Chỗ mẹ ngồi là cái ghế bành mây kê đối điện bàn thờ. Khi nước sôi, người rót
nước vào ấm, lắc lắc cho sạch, đổ ra, với tay lấy hộp trà Thiết Quan Âm đổ ra
lòng bàn tay một vốc nhỏ, nhẹ nhàng bỏ vào ấm và châm nước sôi vào. Khoảng ba
phút, trút trà trong ấm ra chén tống, sau đó lại bỏ nước sôi vào ấm lần thứ
hai. Đợi cho ngấm trà, rót từ ấm ra hai cái tách nhỏ xíu, để trên cái đĩa,
người đặt hai chén trà trên bàn thờ, trước di ảnh cha tôi. Sau đó mới về chỗ
ngồi, rót trà ra hai chén nhỏ còn lại và ngồi im lặng, mắt nhìn đăm đắm lên bàn
thờ... Không gian cô tịch và bóng người cô liêu.” (Cuối Năm Nhớ Mẹ)
Nguyễn Minh Nữu
làm thơ, viết truyện ngắn, tùy bút, có thơ phổ nhạc, và cả vẽ tranh. Tác phẩm
của Nguyễn Minh Nữu biểu hiện chính cuộc đời Nguyễn Minh Nữu. Dù có hư cấu hay
không, với tôi, Nguyễn Minh Nữu là một người kể chuyện có tài, có duyên và luôn
coi trọng giá trị văn chương. Nữu thích kể về những nơi mình đã sống, làm nổi
bật vài chi tiết, không nhiều nhưng đủ để người đọc thấy nét đặc thù và đời
sống ở nơi chốn đó. Và, để từ đó, Nữu nói nhiều đến những con người Nữu đã gặp,
đã kết bạn, hay đã ảnh hưởng đến cuộc đời. Nguyễn Minh Nữu lôi cuốn người đọc
vào câu chuyện một cách tài tình và tự nhiên, khiến người đọc trở thành như
thật sự có “quen biết” những nhân vật trong văn Nữu, dù đó là nhân vật lấy từ
đời thật hay chỉ trong hư cấu. Thời gian dù có khác, không gian dù có khác,
hoàn cảnh dù có khác, nhân vật của Nguyễn Minh Nữu tụ với nhau thành một tập
thể đông đảo, rất đông, và sống động. Qua tác phẩm, tôi “quen” với cô Hằng,
người yêu đầu đời của tác giả, khi Nguyễn Minh Nữu mới khoảng 14, và người đẹp
khoảng 17 hay 18. Một mối tình “trong sạch và thánh thiện tới mức Hằng vẫn
ru tôi ngủ, xoa đầu tôi, và thường xuyên hôn lên trán tôi.” (Dòng Nước Mắt
Xanh). “Tôi “quen” với Ngọc Trai, một người con gái khi gần lại xa, dường
như chỉ là tình bạn, nhưng dường như hơn như vậy. Bên cạnh Ngọc Trai là bên
cạnh những đợt cuồng phong, cạnh những làn sóng lớn, những chuyển dịch bất ngờ…
và đôi khi từ đó vẫn nảy sinh những ước mơ nóng bỏng…” (Số 19 Kỳ Đồng). Một
tình bạn hay tình yêu mà do những lựa chọn hay hoàn cảnh khác nhau trước hay
sau kết thúc nội chiến, không có hồi kết. Tôi cũng “quen” nhiều người con gái
khác nữa, mỗi người mang một phong cách riêng, đi và đến khác nhau. Đôi khi Nguyễn
Minh Nữu cũng pha lẫn thật với hư cấu để tạo nên nhân vật, như trong bài Thu Ơi
Là Ơi Thu. Nhưng đằm thắm nhất là khi Nguyễn Minh Nữu viết về một cô gái Nam Bộ
chính gốc. “Cô sinh viên Văn Khoa quê ở Kiên Giang này không có những lời
lãng mạn yêu thương, không có cái dịu dàng khéo léo lấy lòng. Những tình cảm
được bày tỏ bằng hành động chăm sóc lẫn nhau. Những câu nói đơn giản, chất phác
lại là một bến bờ mà tôi đang thiếu thốn. Bên cạnh Bảy Thâu tôi tìm thấy cảm
giác an lành như đang hít thở được hương đồng lúa chín miền Tây. Trò chuyện với
em, tôi như thấy mình rời bỏ được những vòng vây ràng buộc, như đang nhẹ nhàng
trôi lênh đênh giữa trùng khơi Rạch Gíá.” (Khu Phố Ngày Xưa)
Không giống như
nhiều nhà văn khác, vai trò người nữ hay tình yêu không chiếm vị trí quan trọng
nhất trong tác phẩm của Nguyễn Minh Nữu. Ngoại trừ vài truyện ngắn mang hoàn
toàn tính hư cấu như Thuồng Luồng Mắt Biếc, Thi Thánh, Hảo Hán Cuối Cùng…, nhân
vật của ông hầu hết là những bạn bè, người thân, hay những người mà Nữu hâm mộ.
Rất nhiều. Tuy nhiên, kể chuyện về họ không như một nhà báo. Nữu đưa tất cả vào
thế giới văn chương của mình, chia sẻ với Nữu những đam mê, bức xúc, vui buồn,
âu lo, những quan điểm riêng về cách sống, cùng với những đổi thay của thời thế
đã ảnh hưởng sâu đậm đến cuộc đời chính mình.
Ngô Mạnh Thu là
một huynh trưởng trong tổ chức Gia Đình Phật Tử, một đàn anh của tác giả khi
sinh hoạt trong tổ chức này. “Huynh trưởng Ngô Mạnh Thu được nhiều người
biết tới là một nhạc sĩ có tài, là một trong những người đầu tiên xây dựng
phong trào du ca Việt Nam… Nhưng dường như với tôi, đó chỉ mới là những cái bên
ngoài. Thâm sâu hơn trong lòng mỗi người là cái chất riêng của Trưởng Ngô Mạnh
Thu, cái điềm đạm, tế nhị, sâu lắng nhưng nồng ấm của tình anh em toát ra từ
Trưởng… Điều mà tôi nhận được từ Trưởng Thu là mọi hành xử của mọi người chẳng
bao giờ sai, mà chỉ đôi khi chưa đúng lắm mà thôi. Đó chính là một khích lệ lớn
lao để tôi có thể nói ra tất cả mọi điều, kể cả những điều kín đáo nhất. Và,
khi Trưởng Thu mất, tôi bỗng giật mình thấy rằng chúng ta đã làm quá ít những
việc cần làm cho những người chung quanh. Dường như chúng ta chưa có sự chuẩn
bị gì đối với tuổi 60. Và ngay chính chúng ta, khi lao mình vào cuộc sống, đã
có ai một giây dừng lại, xem lại mình và xem lại chung quanh.” (Ngô Mạnh
Thu, Một Lần Bay Là Bay Đến Muôn Trùng)
Nhà thơ Đoàn Văn
Khánh là bạn thân trên 60 năm. “Người làm thơ phải là người yêu được cuộc
đời. Yêu nỗi đắng cay, yêu niềm hoan lạc. Yêu cuộc tình chung và yêu cả lời phụ
bạc… Tôi yêu thơ của Đoàn Văn Khánh, có thể vì cùng lứa tuổi với nhau, có thể
vì sống chung rất nhiều những thời điểm bên nhau… lãng đãng cái nhìn về cuộc
đời bèo bọt và thanh thản buông thả dần những vướng bận trần ai.” (Thơ Nhỏ
Lệ Từ Tâm Người Tĩnh Lặng). Nữu viết nhiều về Đoàn Văn Khánh, ghi lại nhiều kỷ
niệm qua nhiều bài viết khác nhau. Đọc về Đoàn Văn Khánh, ta thấy rõ hơn về
Nguyễn Minh Nữu.
Nhạc sĩ Nguyễn
Quyết Thắng là người đầu tiên phổ thơ của Nguyễn Minh Nữu. Họ gặp nhau một cách
tình cờ trong thời gian sau biến cố Mậu Thân, khi cuộc chiến bùng lên cao độ.
Họ gặp nhau ở Ban Mê Thuột, khi “chàng lính mới” Nguyễn Minh Nữu lên trình diện
đơn vị. “Nơi đó, ngày xưa, suốt trong một thời thanh niên rực rỡ, suốt trong
một khoảng trời mây rộng rãi và chất ngất đam mê đó, chúng tôi đã sống, đã yêu
thương, đã đắm mình vào sức chảy của ngút ngàn của rừng núi Tây Nguyên… Cái
duyên sơ ngộ đó đã kéo tôi ra chơi với nhóm anh em trong Đoàn Du Ca Lòng Mẹ của
Thắng. Nhiều người lắm.” (Cái Thủa Ban Đầu Với Du Ca). Nguyễn Quyết Thắng
đã phổ nhạc hơn ba mươi bài thơ của Nguyễn Minh Nữu. Giữa năm 2023, với sự góp
mặt của 6 tác giả: Trương Vũ, Nguyễn Quyết Thắng, Nguyễn Minh Nữu, Đoàn Văn
Khánh, Phạm Cao Hoàng và Hoàng Kim Oanh, nhà xuất bản Nhân Ảnh đã ấn hành một
tuyển tập gồm nhạc, tranh, và họa, tựa đề Chút Tình Đọng Lại.
Cái thế giới nhân
vật trong văn chương Nguyễn Minh Nữu rất đông. Cách viết của Nguyễn Minh Nữu về
họ cùng với cách họ sống và liên hệ với nhau cho tôi có cảm giác như đọc một
truyện Thủy Hử của thời nay. Trong đó, nhân vật làm quen với nhau dễ dàng và tự
động tìm đến với nhau như có sức hút tự nhiên của những người có chung nỗi đam
mê. Nhân vật đông lắm, nhưng hình như trong mỗi nhân vật đều có chút nào của
tác giả. Kể cả, mang cùng nỗi đau và những trăn trở về thế sự.
Truyện hư cấu của
Nguyễn Minh Nữu không nhiều, chỉ chiếm một góc nhỏ trong sự nghiệp văn chương
của Nữu, nhưng làm cho sự nghiệp đó đầy hơn, nhiều màu sắc hơn. Dù viết dưới
hình thức như truyện thần kỳ, chuyện giả tưởng…, đây vẫn là những quyện lẫn của
hư cấu với đời sống thật. Truyện viết lôi cuốn. Những mơ ước, những cách nhìn
muốn có về cuộc đời, luôn được trang trải, được làm nền cho những truyện này.
Trong Sư Ông Chùa Núi: “Chấp nhận nghịch cảnh, dưỡng tâm an lạc và quán Thân
bất tịnh, quán Thọ thị khổ, quán Tâm vô thường, quán Pháp vô ngã. Dường như
Chơn Nhã đang thay lời Sư Ông Chùa Núi gửi cho mình những điều khai thị giữa
mùa dịch bệnh.” Trong Thi Thánh: “Một người yêu thơ và sống chí tình với
thơ từ thời niên thiếu, liệu có thể sống thanh thản nếu không được làm thơ hay
không?” Trong Con Trai Của Thủy Thần: “Mỗi cá thể chỉ có một cái tâm,
hướng cái tâm tới điều ác thì thành quỷ sứ, hướng cái tâm tới điều thiện thì
thành bồ tát, nay con đã tự nguyện hướng cái tâm của mình vào một tình yêu thì
con phải được làm con người thôi.”
Một Thoáng Mây
Phiêu Bạc là truyện ngắn đầu tay, đăng trên tạp chí Văn năm 1971. Đây là một tự
truyện lẫn với hư cấu. Hình ảnh anh lính Nhự trong truyện là hình ảnh anh lính
Nguyễn Minh Nữu. Thân phận anh lính Nhự là thân phận Nguyễn Minh Nữu. “Di cư
vào Nam, mẹ Nhự mướn một căn nhà nhỏ trong khu xóm lầy lội ở Sài Gòn làm chỗ
thờ bố Nhự. Đó cũng là cái tổ ấm duy nhất của Nhự trong suốt tuổi ấu thời. Nhự là con trai
út, đứa con tội nghiệp nhất. Nhự mất cha từ hồi còn bốn tuổi, cũng cái tuổi
này. Nhự mất cả quê hương. Các anh các chị lần lượt lấy vợ lấy chồng. Căn nhà
quạnh hiu còn lại hai mẹ con, kế tới khi Nhự thi rớt, đi lính trú ở một tỉnh xa
trên cao nguyên.” Truyện không thật sự có chuyện. Mọi thứ đều lãng
đãng, kể cả cái liên hệ với người tình. Nhưng, truyện vẽ nên được một hình ảnh
sống động về một người lính động viên, nghèo, có học dù thi rớt, xa gia đình,
sống trong đơn vị nhưng luôn trong tâm trạng phiêu bạc. Có may, có rủi, bất
chợt đến, bất chợt đi như chính đất nước của ông.
Nguyễn Minh Nữu
viết nhiều về gia đình, về bố, về mẹ, về anh, về chị. Ấn tượng nhất là tình yêu
ông dành cho những công trình văn học của bố ông. Đúng 70 năm sau khi bố đã nằm
xuống, Nữu cùng chị và một số người thân, đồng nghiệp nỗ lực không ngừng để sưu
tập, hiệu đính toàn tập thơ văn của cụ Phó bảng Nông Sơn Nguyễn Can Mộng. Một
công trình đồ sộ, giá trị, dày 813 trang được xuất bản vào tháng 5 năm 2024.
Nguyễn Minh Nữu sinh ra ở Hà Nội, lớn
lên ở Sài Gòn. Nữu đã đi, đã đến nhiều nơi trên đất nước. Mỗi nơi Nữu đều dành
cho những tình cảm đặc biệt. Sau khi rời quê hương, thường trở về, thăm nhiều
nơi. Bài viết này sẽ rất thiếu sót nếu không ghi lại nơi đây tâm trạng của
Nguyễn Minh Nữu khi trở về. Đặc biệt, khi trở về hai nơi quan trọng nhất đời
Nữu, Hà Nội và Sài Gòn. “Tôi mang trong lòng rất nhiều nỗi khát khao. Sự chờ
mong lâu ngày, khi chín, nó rạo rực như ai ấp than hồng lên bờ ngực… Hà Nội,
nơi sinh ra sau hơn bốn mươi năm, ôm giữ trong lòng chồng chồng chất chất hình
ảnh của Hà Nội qua lời kể, qua sách báo và đặc biệt là qua trí tưởng làm sao mà
tôi không xao xuyến cho được. Khi di cư vào Nam rất nhiều người đem theo cả Hà
Nội… Trong lời nói, trong hành xử, trong thói quen, trong thức ăn thức uống,
trong giao tế thường nhật, bất cứ lúc nào không gian Hà Nội vẫn len lỏi chen
chúc sống với thời gian Sài Gòn.” (Hà Nội Thứ Tư). “Về là được sống lại
với chính mình của một thời đã qua. Về là hồi sinh, là được thoải mái thả mình
vào ký ức, là gặp gỡ cảm giác non nớt của mình ngày xưa, và rung động thực của
mình bây giờ… Về lại Saigon lần này, tôi không dám nhảy xuống dòng kênh bơi
lội, không cần phải núp vào gốc cây trước cổng trường Nguyễn Bá Tòng nhìn em
tan học về… Nhưng kỳ lạ là tôi thấy chẳng mất đi đâu, vẫn nguyên vẹn trong tôi
cả một thời nào xa lắc, vẫn quẩn quanh bên tôi tiếng cười đùa giọng nói đặc
trưng Sài Gòn của người xưa cũ… Ngày mai tôi lại chia tay với Sài Gòn, tôi không đoán được chuyến sau về tôi sẽ gặp
ở Sài Gòn điều gì. Những gì tôi thấy và gặp gỡ trong lần về này sẽ thành kỷ
niệm? Hay lần sau tôi về tôi lại hoài niệm tới một khoảng xa hơn nữa? Đời sống
như một dòng chảy, nhìn thì giống nhau, nhưng có ai được tắm hai lần ở một dòng
nước đâu. Thương quá Sài Gòn của mỗi lần trở lại.” (Bên Bờ Kênh Tẻ)
TRƯƠNG VŨ
Sài Gòn, tháng 10 năm 2024