Tạp Chí Văn Phong: 628 . TT THÁI AN - TRUNG THU CỦA TUỔI THƠ

TRUNG THU CỦA TUỔI THƠ

TT-Thái An

Tết Trung Thu rõ ràng là một lễ lớn trong năm của người Trung Hoa. Nó có từ thời cổ đại, rồi theo chân người Hán sang Việt Nam trong thời gian 1000 năm Bắc thuộc. Khi người Hán đặt nền móng cai trị tại Việt Nam thì Âm lịch cùng các lễ hội của họ cũng được họ đem sang truyền bá cho người Việt. Mục đích của họ là cố hết sức đồng hóa người Việt thành người Hán y như họ đã làm đối với các nước Bách Việt.

Nhưng cũng may, người Việt Giao chỉ tuy tiếp thu hầu như tất cả lễ hội và các phong tục, văn hóa của họ. Nhưng vần còn là người Việt Nam cho đến ngày nay, năm 2025.

Những năm tôi còn nhỏ, thời tiểu học, khoảng chừng 2 tuần trước tết trung thu, các tiệm bánh gần chợ Phú Nhuận đã chuẩn bị làm bánh trung thu. Các tiệm tạp hóa đã bắt đầu bán lồng đèn cho trẻ em. Họ treo lồng đèn trên các cây sào trước tiệm. Trẻ con đi ngang qua thế nào cũng đứng lại ngẩng đầu lên ngắm. Sau đó về nhà xin bố mẹ dắt đi mua lồng đèn.

Thời đó lồng đèn làm bằng thủ công, rất công phu. Có những nhà chuyên môn làm lồng đèn, họ vuốt tre thành những cọng thật mỏng cho dễ uốn thành hình các con thú như con thỏ, con bướm, cá chép, cái bánh ú, ngôi sao, cái tàu bay, cái tàu thủy, xe hơi. Họ dùng dây kẽm kết gắn các cọng tre theo hình dạng đã định, rồi dán dấy bóng kính nhiều màu khác nhau lên. Bên trong phải có 1 cái thanh tre để làm chỗ cắm đèn cầy. Sau cùng thì dùng màu nước vẽ thêm bên ngoài, như vẽ râu cho bướm, vẽ vảy cho cá, vẽ cửa sổ cho máy bay, tàu thủy, xe hơi và vẽ cánh cho ngôi sao, cho bánh ú có nhiều góc. Đèn ngôi sao còn phải làm thêm 1 cái khung tròn bao chung quanh 5 góc, rồi dán thêm giấy có tua chung quanh.

Cũng có những cái đèn xếp họ dùng máy xếp lại, hình cầu hoặc hình ống dài. Loại đèn này làm bằng giấy thường, nên khi thắp nến lên sẽ không chiếu sáng như đèn bằng giấy kính nên rẻ tiền hơn. Tuy nhiên nó cũng được in sẵn những hình ảnh xinh đẹp, hấp dẫn trẻ con.

Phải công nhận thời xa xưa đó ở Sài Gòn trước 1975 những cái lồng đèn trung thu cho trẻ con chơi vài ngày nhưng làm quá công phu.

Khu phố tôi ở có gia đình chú Tung, người Quảng Đông, nói tiếng Việt không rành lắm, làm nghề thợ may. Chú có vợ cũng người Quảng Đông và có 7-8 đứa con. Vợ chú khi còn khỏe làm nghề gánh nước mướn, sau này lớn tuổi không gánh nước nổi nữa, chỉ ở nhà phụ chồng đơm khuy áo, vắt gấu quần tây. Mỗi khi gần đến trung thu, người ta giao cho chú tre, kẽm, và giấy bóng kính. Thế là bầy con của chú xúm nhau làm lồng đèn. Ngoại trừ những đứa còn bé xíu thì không làm được. Phải công nhận gia đình chú đông con nhưng chúng biết nghe lời cha mẹ. Chẳng khi nào nghe thấy vợ chồng chú quát tháo hay lớn tiếng vời các con. Các con chú học trường Tàu, nhưng chúng nói tiếng Việt rất giỏi vì chơi chung với lũ trẻ Việt Nam trong xóm.

Một tuần trước tết Trung Thu, mẹ tôi hay mua chục cái đèn xếp về treo trên cái dây kẽm trước sân nhà, hễ tối đến thì ông ngoại tôi thắp nến lên từng cái đèn. Chị em tôi thích ngồi nhìn dây đèn này, kể cả lũ trẻ trong xóm cũng bu lại trước sân nhà tôi để nhìn.

Mẹ cũng sắm cho tôi và 3 đứa em trai mỗi đứa một cái đèn theo như ý chúng tôi. Khoảng 3 hay 4 ngày trước rằm tháng 8, lũ trẻ trong xóm đã rủ nhau đi rước đèn. Người lớn thừơng hay dặn theo coi chừng làm cháy đèn thì đến Trung Thu hết chơi. Thế mà cũng có đứa bị cháy đèn vì cho đứa khác mồi lửa, sơ ý làm cháy. Có tiếng khóc la lên: “Tại mày đó!”

Sau này khỏang những năm 1970, có những người đi bán dạo loại đèn trung thu làm bằng lon soda. Họ khứa dọc nhiều đường theo chiều dài cái lon rồi ép đầu lon xuống cho phồng lên chung quanh trông như trái cầu dẹp hai đầu, đầu trên thì đục bỏ nắp, đầu dưới làm đáy, gắn đèn cầy. Họ gắn cái lon này trên một trục có 1 cái bánh xe gỗ phía dưới, kết với 1 cái cây dài để cầm đẩy. Khi trẻ con đẩy đi, cái đèn xoay tròn tỏa ánh sáng xoay theo, trông rất hay.

Trước Trung Thu vài ngày, tôi thấy người lớn trong xóm hay bàn tán về thời tiết. Họ lo lắng nói với nhau: “không biết năm nay rằm Trung Thu có trăng không nhỉ. Tôi nhớ năm ngoái trời mưa nên chẳng có trăng, lũ trẻ cũng không được rước đèn”. Người khác thường trả lời: “Hình như năm nào cũng mưa, nếu không mưa thì cũng âm u. Thỉnh thoảng có được một năm không có mưa thì lũ trẻ mừng quá. Người lớn cũng mừng vì có trăng để ngắm”.

Mẹ tôi luôn sắm sẵn một hộp bánh nướng loại hạt sen hai lòng đỏ. Vì bố mẹ tôi không thích nhân thập cẩm. Và bố mẹ thích bánh dẻo nên phải có thêm một hộp bánh dẻo mua ở tiệm Bảo Hiên Rồng Vàng ở đường Võ Di Nguy gần chợ Phú Nhuận. Lúc đó thuộc về xã Phú Nhuận, quận Tân Bình. Hiệu bánh Bảo Hiên Rồng Vàng là thương hiệu nổi tiếng miền Bắc di cư vào Nam năm 1954. Bánh dẻo của họ làm luôn dùng nước hoa bưởi thiên nhiên nên có mùi hoa bưởi nhẹ nhàng, thanh thoát. Trong khi bánh dẻo bán ở các tiệm bánh của người Tàu trong các chợ là loại bình dân, luôn có mùi dầu chuối. Bánh cũng bở, không dẻo lắm. Họ làm bánh dẻo bán cho trẻ con ăn, hình dạng nhiều ống dài dính nhau. Một gói bánh dẻo này gồm chục cái ống dài dính liền nhau, ăn đến đâu tách rời từng ống ra đến đó.

Nói đến nước hoa bưởi thiên nhiên, hình như sau năm 1975 chẳng còn. Vì cửa hàng buôn bán nhỏ bị đóng cửa, người chuyên làm nước hoa bưởi thiên nhiên thất nghiệp, phải chuyển nghề. Rồi khi già yếu, chết đi chẳng còn ai tiếp nối. Sau này chánh phủ cho phép buôn bán lại thì chỉ có loại nước hoa bưởi, hoa nhài (lài) bằng hóa chất, mùi hăng hắc, không nhẹ nhàng như nước bằng hương hoa bưởi thiên nhiên.

Những năm Không mưa, ăn cơm tối xong, lũ trẻ trong xóm chờ cho trời vừa xụp tối vội rủ nhau đi rước đèn. Chị em tôi cũng chờ có vài đứa đến rủ là xin phép bố mẹ đi theo. Chúng tôi vừa đi vừa hát bài Chú Cuội “Ánh trăng trắng ngà có cây đa to, có thằng cuội già ôm một mối mơ…”. Đi hết ra đầu hẽm, rồi lại quay trở lại, đi qua đi lại khoảng gần 1 giờ là mỏi chân rồi, tự động tan hàng. Vì còn về nhà ăn bánh Trung Thu.

Tôi nghe mẹ kể ở Hà Nội trước 1954 họ ăn tết Trung Thu rất bài bản, các nhà ở nội thành hay treo đèn kéo quân. Trẻ con thì rước đèn. Bánh nướng (người Bắc gọi bánh Trung Thu là bánh nướng, phân biệt với bánh dẻo) và bánh dẻo được bầy bán ở các phố bán bánh kẹo. Mùa thu cũng là mùa của trái hồng và cốm xanh. Vì thế, nhà nào cũng có hồng và cốm để ăn vào dịp này.

Nhưng sau năm 1954, miền Bắc bị đảng cộng sản cai trị thì cơm trắng không có mà ăn, phải ăn cơm độn khoai, độn sắn. Thịt thì một gia đình mỗi tháng được phép mua một lạng (100 gr), đường, dầu, nước mắm, nếp, đậu cũng phải mua theo tem phiếu thì lấy gì có đường để làm bánh. Tiệm bánh phải đóng cửa, làm gì có bánh trung thu và bánh dẻo để ăn.

Khi qua Đài Loan năm 1975, trung thu năm đó tôi ngạc nhiên vì trẻ con ở xứ này không rước đèn. Cũng chẳng thấy nhà nào treo đèn xếp hay đèn giấy bóng kính. Nghĩa là không có lồng đèn trung thu. Họa huần lắm có một nhà treo 1 cái đèn kéo quân trước nhà.

Người Đài Loan là người Phước Kiến nhưng sinh sống ở đảo Đài Loan từ nhiều thế kỷ, trước khi người Hòa Lan đến chiếm Đài Loan vào thế kỷ 16 và đặt tên cho đảo này là Formosa. Vì thế, họ vẫn giữ những ngày lễ hội truyền thống của Trung Hoa. Họ vẫn ăn bánh trung thu. Tiệm bánh bán đủ loại bánh nướng có nhiều loại nhân khác nhau. Nhưng vỏ bánh nướng của họ dầy và cứng lắm, không mềm và mỏng như của người Tàu ở Việt Nam làm đâu. Nhân bánh trung thu của họ không có nhân đậu xanh hay hạt sen, mà chỉ có nhân đậu đỏ và các loại nhân thập cẩm. Nói chung, về ẩm thực, người Á Châu chia ra làm hai phe: phe Bắc Á như Hoa, Đại Hàn, Nhật Bản thích ăn đậu đỏ, có lẽ đất đai của họ trồng đậu đỏ nhiều hơn. Bánh gì của họ cũng nhân đậu đỏ, như bánh trung thu, bánh rán (bánh cam), bánh bía, bánh trôi nước, bánh bao chỉ, bánh đậu đỏ nguyên cây, họ làm thành khối hình chữ nhật lớn gần bằng bao thuốc lá, bọc plastic sản xuất theo công nghiệp.

Dân ở Nam Á như Việt, Miên, Lào, Thái thì ăn đậu xanh. Bánh gì cũng nhân đậu xanh như bánh chưng, bánh tét, bánh ít, bánh ú, bánh rán, bánh cam, chè trôi nước (xôi nước), bánh ổ đậu xanh, bánh da lợn đậu xanh, bánh đậu xanh Bảo Hiên Rồng Vàng, bánh dẻo nhân đậu xanh, bánh in nhân đậu xanh, bánh khúc nhân đậu xanh, chè kho làm bằng đậu xanh (bánh đậu xanh ăn tết của miền Bắc). Chè đậu xanh bột báng, chè táo sọn làm bằng đậu xanh.

Vì thế khi người Tàu đến sinh sống ở Việt Nam, họ muốn bán bánh cho người Việt Nam thì phải chiều theo khẩu vị của người Việt, làm bánh trung thu nhân đậu xanh hay hạt sen, làm bánh bía nhân đậu xanh, sau này có thêm nhân sầu riêng.

Nói đến vỏ bánh trung thu của Đài Loan bị cứng, không mềm. Tôi cũng có kinh nghiệm làm bánh trung thu bị vỏ cứng như thế. Trước năm 1975, ở Sài Gòn mọc lên nhiều lớp nữ công gia chánh, họ quảng cáo trên báo hàng tuần. Tôi đọc báo, thấy nơi nào dạy các thứ bánh tôi thích thì tôi xin tiền mẹ đi học. Dù lúc đó tôi chỉ độ 15-16 tuổi. Tôi nhớ tôi học làm bánh trung thu ở nhà bà Giỏi, khoảng giữa chợ Đa Kao và rạp Văn Hoa, Đa Kao. Cái bánh nướng xong rất thơm, nhưng cứng ngắc cắt rất khó.

Sau này ở Mỹ, tôi quen 1 chị lúc trước khi còn ở Sài Gòn, từng học làm bánh trung thu của bà Quốc Việt. Vỏ bánh làm theo cách bà chỉ dẫn cũng cứng khô, không mềm mỏng như bánh ngoài tiệm bán. Vài năm sau, chị Kha vui mừng kể cho tôi nghe chị tình cờ khám phá ra cách làm cho vỏ bánh mềm và mỏng. Chị kể rằng năm ngoái vừa thắng đường xong, vì bận quá nên chị cất đường đi, hai tuần sau chị mới có thì giờ lấy ra làm.

Không ngờ kỳ này vỏ bánh mềm, mỏng y như bánh ngoài tiệm bán. Hóa ra bí quyết là chỗ này: “đường thắng xong đừng làm bánh ngay. Đem cất đi, chờ một tuần – hai tuần sau hãy làm”. Vì lúc đó đường không còn kết dính như ban đầu nữa, sẽ không làm vỏ bánh bị cứng.

Ngắm trăng đêm rằm tháng 8 là niềm mơ ước, vì tháng 8 mưa dài dài, ở Đài Loan cũng thế. Lời truyền khẩu ở Việt hay ở Tàu trăng rằm tháng 8 tròn nhất và sáng nhất chưa chắc đúng.

Từ khi ở Mỹ, có những ngày xuân, hè hay thu trời trong vắt, không mây, nhìn lên trời cao vào ban đêm, có lần tôi giật mình vì thấy ông trăng to ơi là to treo lơ lửng trước mặt mình. Trăng to và trắng ngà! Có lẽ ở đây gần quỹ đạo của trăng bay quanh trái đất nên nhìn thấy trăng to hơn chăng?

Bây giờ là những năm 2000, ở Sài Gòn đã bán bánh trung thu trở lại nhờ chính phủ cho phép buôn bán theo “Kinh tế thị trường”. Nhưng chẳng còn đèn trung thu bán cho trẻ em rước đèn. Có lẽ tiền công làm một cái đèn chẳng đáng bao nhiêu, trong khi đi làm xưởng may, xưởng giầy, xưởng dệt, xưởng điện tử, hay công xưởng, tiền công cao hơn ngồi nhà làm mấy cái đèn thủ công. Đã thế, nạn bắt cóc trẻ em bán qua Tàu, qua Kam Pu Chia quá nhiều. Để trẻ ra đường không có người lớn đi theo dễ mất con như chơi!

Người Việt Nam tại Mỹ cũng cố gắng làm tết Trung Thu cho trẻ em, để giúp các em duy trì chút ít văn hóa Việt nơi xứ người. Để các em gặp nhau tập nói tiếng Việt. Điều này phải cám ơn các vị lãnh đạo trong cộng đồng đã bỏ rất nhiều thì giờ và công sức lẫn tiền của ra làm. Trong số này phải nhắc đến Văn Thi Sĩ Lê Thị Nhị là một trong những người đã có lòng lo cho các em trong các dịp tết, lễ từ vài chục năm qua. Chúc cô Nhị nhiều sức khỏe, dù cô đang bệnh, đang trị liệu cũng vẫn vui vẻ làm việc. Rất khâm phục tấm lòng của cô đối với tương lai các em nhỏ và đối với cộng đồng người Việt tại Virginia.

TT-Thái An

9/1/2025

Thứ Hai, 10 tháng 11, 2025

628 . TT THÁI AN - TRUNG THU CỦA TUỔI THƠ